In dit essay probeer ik de bufferende werking van onze leefomgeving te beschrijven en hoe deze te optimaliseren met als resultaat een betere volksgezondheid en een gezondere natuur.
De interactie tussen mensen en natuur is substantiëler dan de tastbare werkelijkheid die we trachten te ontcijferen en waarbinnen deze interactie plaatsvindt. Objecten en begrippen zijn de passieve rituele parafernalia in dit perspectief. Wat is genietbaar en bruikbaar. Wat geeft onze driften en verlangens zin? Juist de interactie, de perceptie, zorgt voor betekenis en waarde van de objecten. Is het bruikbaar, is het mooi? Menselijke interactie zorgt voor samenhang, betekenis en zingeving. Zonder dat is ons bestaan zinloos. Interactie houdt de boel bij elkaar om het simpel te zeggen.
Om dit goed te kunnen begrijpen hebben we het begrip buffer nodig. We hebben het over ecosystemen, klimaatsystemen en sociale samenhang. Hoe werken deze ‘systemen’ en wat houdt ze bij elkaar? Dat zijn dus de samenhangende interacties. Die zorgen voor bufferwerking. Ons lichaam of een bos dan wel stad worden bijeengehouden door bufferwerking; de oneindige hoeveelheid feedbackloops die corrigeren dan wel stimuleren met als doel stabiliteit en groei.
Het begrip buffer komt uit de scheikunde. Ik zal de meest simpele en bekendste buffer beschrijven want buffers volgen allemaal dezelfde regels. Deze regels zijn makkelijk te gebruiken om de verschillende buffers in ons alledaags bestaan te onderscheiden.
Een buffer of een zuurteregelaar is in de chemie een waterige oplossing van twee stoffen die zich in een bepaald evenwicht bevinden en een bepaalde pH(= zuurtegraad) aannemen. Bij verdunning, toevoegen van een zuur of een base zal deze pH nagenoeg constant blijven. De verstoring van het evenwicht en de zuurtegraad wordt dus 'gebufferd'.
De werking van een bufferoplossing steunt op het principe van le Chatelier - Van 't Hoff, namelijk een verstoring van de evenwichtsreactie zal steeds worden tegengewerkt, door een tijdelijke verschuiving in de reactie. Toegevoegde zuren (H3O+) of basen (OH-) zullen dus worden geneutraliseerd.
De buffercapaciteit wordt gedefinieerd als de hoeveelheid sterk zuur of sterke base die aan 1 liter buffer moet worden toegevoegd om de pH van het buffermengsel één eenheid te veranderen. De buffercapaciteit zegt dus iets over hoe 'goed' een buffer werkt. Hoe groter de buffercapaciteit, des te beter de buffer de pH-waarde stabiel kan houden bij toevoeging van zuur of base.
Ons lichaam is te zien als een grote buffer; constante zuurgraad en temperatuur. Dit wordt homeostase genoemd maar is in feite een grote samengestelde buffer die via eindeloos veel feedbackloops ons intern milieu stabiel houdt. Ecosystemen zijn ook buffers die zorgen voor biodiverse stabiele samenhang. Dus als we het over ‘problemen’ hebben is het zinvol naar de verschillende buffers te kijken, hun feedbackloops en hun buffercapaciteit. Buffers kunnen heel wat klappen opvangen maar op zeker moment is hun buffercapaciteit uitgeput en storten ze in. Dat is wat je momenteel om ons heen ziet gebeuren op alle gebied. Buffers raken uitgeput. Er ontstaan problemen en het geheel zoekt een nieuw evenwicht.
Laten we een stap nemen. Ik begon dit artikel om het begrip buffer op te rekken en te gebruiken in de analyse van onze huidige tijd en samenleving. Overal zijn buffers, samenhangende interacties, die voor stabiliteit zorgen. Zo zijn er natuurlijke buffers; het samenspel van ecologische en sociale analoge systemen. Hier tegenover en er innig mee verbonden staan onze menselijke culturele, economische en technische buffers. Hier zijn ook volop feedbackloops maar deze zijn gestructureerd en star in vergelijking tot de natuurlijke buffers. Je kunt het zien aan het onkruid wat overal doorheen kruipt. Dat is de buffer van de inheemse natuur. Wij schoffelen het weg. Een eindeloze feedbackloop. Hier kun je wat mee doen door de inheemse natuur juist te benutten, mee te laten doen, zo doorbreek je de vicieuze cirkel en komt er ruimte voor buffervorming en groeiende biodiversiteit.
Door de opwarming van de atmosfeer veranderen de bufferende kwaliteiten van onze ecologische watersystemen met overstroming en droogte tot gevolg. Hetzelfde geldt voor de biodiversiteitscrisis; door cultivering van het landschap en gebruik gifstoffen staan ecosystemen onder druk en hun buffercapaciteit neemt af met als gevolg uitsterven van soorten. Dit geldt ook voor de afname van dagelijkse intermenselijke analoge interactie hierdoor wordt onze samenleving gefragmenteerd en minder veerkrachtig.
Dit alles raakt onze culturele economische en technische buffers ze kunnen de klappen niet meer opvangen. Ze worden reactionair en ineffectief. Het populisme graast vrijelijk in achterhaalde strategieën die geen enkele bescherming meer bieden maar als oplossing worden gepromoot. Er is een nieuwe buffer op het toneel; het internet en deze sloopt de oude buffers…
Dit is inmiddels vrij algemeen bekend. Waarom veranderen wij dan niet? Omdat onze op achterhaalde ideeën gebaseerde culturele, economische en technische buffer dit nog steeds tegenhoudt. Deze streeft naar winstmaximalisatie en grijpt terug naar de korte termijn. Met ineenstorting en chaos tot gevolg. De lineaire korte termijn oplossingen hebben geen vat op complexe systemen; ze worden gebufferd en geneutraliseerd. We worden actief gekolonialiseerd en gemanipuleerd. ‘Trap er niet in’, is een loze kreet omdat we er midden inzitten en niet kunnen ontsnappen.
Wat er werkelijk zou moeten gebeuren is nu goed te zien. Prioriteit nummer één op afstand is het herstellen van onze natuurlijke buffers maar omdat we niet terug kunnen naar de oude buffers en de digitale buffers ons fragmenteren moeten we nieuwe buffers vormen in het analoge. De natuur het werk laten doen… verbinding zoeken met elkaar in onze directe leefomgeving.
In het alledaagse (het nu) vinden al onze interacties plaats die ons leven sturen; werk, inkomen, markt, media en overheid, politiek debat, democratie en wetgeving. Hoe gaan we het in godsnaam voor elkaar krijgen dat deze buffer niet meer buffert op winstmaximalisatie maar op volksgezondheid, natuurherstel en gemeenschapsvorming? Verandering van wetten en regels is essentieel zodat het parasitaire karakter van onze menselijke buffer minder parasitair en meer symbiotisch wordt.
Maatschappelijk rendement is de tegenhanger van winstmaximalisatie. De overheid pretendeert maatschappelijk rendement na te jagen in de zorg, het onderwijs en het openbaar vervoer. Het is hun kerntaak; ons burgers faciliteren en beschermen. Juist hier wringt de schoen. Als je wat beter kijkt zie je dat alle maatschappelijke investeringsmodellen zijn gekoppeld aan lineaire verdienmodellen. Dit zijn perverse feedbackloops die winst boven maatschappelijk rendement prefereren. De overheid doet feitelijk niets dat gratis is of waar niets aan te verdienen valt. Is dit een blinde vlek of bewust beleid? Kijk naar de landbouwcrisis. De oplossing is vrij duidelijk meer ruimte voor natuur en minder dieren. De overheid kan dit gewoon beslissen bij een kamermeerderheid maar die is er niet. Dit is de bufferwerking van onze cultureel economische techbuffer die oplossingen die geld kosten niet accepteert zolang ze niet kunnen profiteren van het maatschappelijk rendement en dat kan niet want hun eigen buffer wordt afgebroken ten gunste van natuurlijke buffers waar alles wat leeft profijt van heeft. Wat we nu zien is dat de kunstmatige winstmaximaliserende buffer al haar buffercapaciteit inzet om verandering tegen te gaan. Dit kan twee uitkomsten tot gevolg hebben en vermoedelijk wordt het een hybride vorm van beiden. De buffercapaciteit van de kunstmatige buffer raakt uitgeput en stort in elkaar - iets dat je niet wilt- of de kunstmatige buffer weet toch lineaire verdienmodellen te koppelen aan de gedwongen verandering. Wat je nu ziet is een mengeling van beiden; blijven zoeken naar technologische oplossingen en een steeds leugenachtiger discours vanuit de cultureel economische techbuffer. Dat laatste kan ze opbreken maar vooralsnog lijkt het opkomend populisme de wind in de zeilen te hebben. Zoals gezegd dit is korte termijn, mensen kunnen de leugens en repressie op termijn zat worden. Problemen worden niet opgelost. Ook dat zie je gebeuren.
Om in de natuurmetafoor te blijven heb ik de cultureel economische techbuffer parasitair genoemd, een buffer die op de natuurlijke buffer groeit die hierdoor uitgeput raakt. We exploiteren onszelf en de natuur. Het zelforganiserende aspect van natuurlijke buffers, je zou het veerkracht kunnen noemen, wordt systematisch tegengewerkt. Terwijl ze noodzakelijk zijn voor duurzame ontwikkeling en stabiliteit. Het liefst in synergetisch samenspel met de parasitaire buffer waardoor deze symbiotisch wordt. De natuur heeft slechts ruimte en verstandig beheer nodig. Buffers creëeren dan automatisch waarde en stabiliteit voor de lange termijn. De parasiterende buffer kost ons energie en geld om in stand te houden en dat gaat nu nog ten koste van de natuurlijke buffers. Het ruimte geven en beheren van natuurlijke buffers past hier immers niet in. Die worden weggedrongen, leeggezogen, echter ethische gevoelens zorgen er hopelijk voor dat de parasitaire buffer geld terug gaat geven of winstcapaciteit laat liggen. De stijgende waarden van natuurlijke buffers komt alles en iedereen ten goede maar staat vooralsnog haaks op de verdienmodellen van de parasitaire buffer. Dit is wat mij betreft de weg naar een duurzame toekomst.
Als je op deze manier naar de huidige situatie kijkt zullen veel meer mensen begrijpen dat er een hele kansrijke route ligt als we de parasitaire buffer neutraliseren en loskoppelen van de oplossing. Met andere woorden geld verdienen is prima maar niet ten koste van de natuurlijke buffers die ons beschermen. Als je goed kijkt zie je dat er tal van projecten zijn die er voor zorgen dat natuurlijke buffers en wijzelf ruimte en rust krijgen. Het is wonderlijk hoeveel veerkracht de natuur toont en hoe snel zij zichzelf herstelt. Daarnaast is het nodig projecten te ontwikkelen binnen de parasitaire buffer die de natuurlijke buffers faciliteren en tegelijkertijd winstgevend zijn. Bijvoorbeeld industriële voedselproductie die weinig ruimte inneemt en zorgt voor bulkproductie en voedselveiligheid. Als je om je heen kijkt zie je dat de meeste elementen er al zijn voor een synergetisch samenspel van de beide buffers.
Buffers zijn complex. Het begrip complex wordt nogal lukraak gebruikt. Zo sprak onze koning in zijn troonrede over het feit; ‘dat de werkelijkheid complexer is geworden.’ Dat kan helemaal niet. Iets is complex (wetenschappelijk bezien) en dat is net zoiets als oneindig. Zaken kunnen niet oneindiger of complexer worden. Complexiteit betekent dat een systeem deels onvoorspelbaar is. Complexe systemen kennen singulariteiten dat zijn posities waarin het systeem onvoorspelbaar is en er dus onverwachte uitkomsten ontstaan. We weten dat er ‘iets’ gebeurt maar niet wat en wanneer. Alle levende systemen zijn complex omdat het leven complex is en deze complexiteit volgt uit het geheel. Menselijke interactie volgt de structuur van de parasitaire buffer waar onze klassieke oorzaak-gevolg analyse tekort schiet omdat we de singulariteiten niet kunnen incalculeren en we er dus altijd door overvallen worden.
De wetenschappelijke complexe analyse toegankelijk maken voor het gebruik in ons alledaags bestaan is erg belangrijk voor ons begrip van de wereld. Alles is verbonden en het geheel bepaalt de delen. Een heleboel mensen zullen dit beamen maar realiseren zich niet wat dit betekent. In de klassieke lineaire analyse oftewel het reductionisme zijn het juist de delen die het geheel bepalen. In de wetenschappelijke wereld is de laatste eeuwen gezocht naar oorzaken en er zijn er een heleboel gevonden. Alleen oorzaken hebben oorzaken en dus stuit iedere lineaire reductionistische analyse op een einde waar oorzaken kansberekening worden. Multifactorieel noemt men dit; er zijn meerdere oorzaken oftewel noodzakelijke voorwaarden om iets te laten plaatsvinden. Dit maakt lineair reductionisme ongeschikt om het geheel te duiden; het blijft zoeken naar nieuwe oorzaken en factoren die het ingewikkelder maken maar niet perse effectiever. Deze data gedreven analyse brengt wel de feedbackloops in beeld en waagt zich ook aan kantelpunten; de singulariteiten. Reductionisme is het scalpelmes dat we hanteren om de werkelijkheid te analyseren. Het is niet de klei waarmee we onze wereld vormen. De klei is zingeving.
Hoe werkt de complexe analyse? Complexe systemen hebben een eigen deels niet te ontcijferen dynamiek. Bovendien hebben complexe systemen geen duidelijke grens tenzij wij die kunstmatig toevoegen. Wij leven als complex systeem zowel in de natuurlijke buffer als de parasitaire buffer. Vanuit deze visie worden we vormgegeven door deze twee buffers. Waar ligt onze invloed in dit geheel? Er zijn geen duidelijke absolute oorzaken maar er zijn wel patronen; correlaties en kansen. Samenhang en statistische voorspellingen; kansen dat iets gebeurt.
Complexiteit benader je met principes. Waar in de lineaire analyse verklaringen en oorzaken worden gezocht. In de complexe analyse zien we patronen. Deze patronen beschrijven de buffers waarin we ons bevinden. Wij lijken qua gedrag meer op dieren dan op ons ideaal typisch mensbeeld; redelijk en meelevend. Het idee dat redelijkheid boven instinctief gedrag staat is een misvatting. Eén op de vier mensen fraudeert en die zitten overal. Wij zijn zowel redelijk als onredelijk. Aanvallen verdedigen. Het is een normale verdeling met links en rechts de extreme polen. We leven in een statistisch landschap. Als we onszelf zien als mensdieren dan is daar de natuurlijke buffer waarin we statistisch leven. Zonder directe moraliteit maar wel met een duidelijk patroon. Zoveel procent is zus en zoveel procent is zo. Dit verandert als geheel maar als individu kun je slechts je positie in dit landschap inschatten en eventueel je positie veranderen. Er zijn nogal wat variabele factoren die gecorreleerd zijn met bepaalde ziektes of dat wat wij succes noemen. Er zijn zoveel factoren en toch is de statische verdeling redelijk stabiel. Dat is de bufferwerking van het geheel.
Ik hoop dat mensen deze insteek snappen. Juist dat wat het meest kwetsbaar en onaanzienlijk is heeft de potentie in zich voor een duurzame oplossing.
